Hai mươi năm trước, vào ngày 20 tháng 7 năm 2001, có một bộ phim hoạt hình mà sau này trở thành một trong những tác phẩm kinh điển nhất mọi thời đại đã ra mắt tại các rạp chiếu phim ở Nhật Bản. Được đạo diễn bởi Hayao Miyazaki và sản xuất bởi Studio Ghibli, “Sen to Chihiro no Kamikakushi,” với tựa tiếng Anh là “Spirited Away,” đã để lại dấu ấn không thể phai mờ trong nền điện ảnh hoạt hình thế kỷ 21.
Bộ phim xuất hiện vào thời điểm hoạt hình vẫn thường bị xem là thể loại dành riêng cho trẻ em, và khi những khác biệt văn hóa thường trở thành rào cản trong việc phổ biến các tác phẩm hoạt hình ra toàn cầu. “Spirited Away” đã phá vỡ mọi định kiến đó, đồng thời chứng minh rằng, dù được làm bằng tiếng Nhật và mang đậm yếu tố văn hóa dân gian Nhật Bản, bộ phim vẫn có thể chạm đến trái tim của khán giả trên khắp thế giới.
Câu chuyện theo chân Chihiro, một cô bé 10 tuổi bình thường, khi cô vô tình bước vào một công viên giải trí bỏ hoang, nơi hóa ra lại là thế giới của các vị thần và linh hồn. Sau khi cha mẹ cô ăn quá độ và bị biến thành heo, Chihiro phải làm việc trong một nhà tắm phục vụ các vị thần để tồn tại và tìm cách trở về nhà.
Đầy tính sáng tạo và cảm hứng, “Spirited Away” đưa khán giả vào một thế giới huyền bí, vừa khiến họ kinh ngạc vừa gây cảm giác sợ hãi. Nhiều vị thần trong phim được lấy cảm hứng từ các nhân vật trong truyền thuyết dân gian Nhật Bản, và một phần trong tiêu đề tiếng Nhật, “kamikakushi,” ám chỉ khái niệm bị các vị thần bắt đi và biến mất. Câu chuyện cũng là hành trình tìm lại sức mạnh nội tâm của Chihiro, khi cô dần khám phá sự kiên trì và dũng cảm để sống sót trong một thế giới mà con người vốn dĩ không thể tồn tại.
Trong một cuộc phỏng vấn năm 2001 với tạp chí Animage, Miyazaki đã chia sẻ về đối tượng khán giả mà ông hướng đến khi làm bộ phim này. “Chúng tôi đã làm [Hàng xóm của tôi] Totoro cho trẻ nhỏ, Laputa về cậu bé bắt đầu cuộc phiêu lưu, và Kiki’s Delivery Service kể về một thiếu niên học cách tự lập. Nhưng chúng tôi chưa làm bộ phim nào cho những cô bé 10 tuổi, đang bước vào giai đoạn đầu của tuổi dậy thì,” ông nói, theo bản dịch của Ryoko Toyama. “Tôi tự hỏi liệu mình có thể tạo ra một bộ phim mà các cô bé ấy có thể trở thành nhân vật chính, những nữ anh hùng của chính mình hay không.”
“Spirited Away” không chỉ gây tiếng vang trong nhóm khán giả mục tiêu mà còn vượt xa mong đợi. Ngay sau khi ra mắt, bộ phim đã phá kỷ lục doanh thu phòng vé cuối tuần tại Nhật Bản, thu về 13,1 triệu USD chỉ trong ba ngày. Thành tích này đã vượt qua kỷ lục trước đó do một tác phẩm khác của Miyazaki, “Princess Mononoke” (1997), thiết lập. “Spirited Away” tiếp tục trở thành bộ phim có doanh thu cao nhất mọi thời đại tại Nhật Bản và giữ vững kỷ lục này suốt 19 năm, vượt mốc 300 triệu USD tại phòng vé nội địa sau khi bộ phim được tái phát hành vào năm ngoái. (Kỷ lục này sau đó đã bị “Demon Slayer: Kimetsu no Yaiba the Movie: Mugen Train” vượt qua vào tháng 12.)
Trong những năm sau khi “Spirited Away” công chiếu, bộ phim đã được trình chiếu rộng rãi tại các liên hoan phim quốc tế và phát hành tại các rạp trên toàn thế giới. Năm 2020, phim tiếp cận thêm nhiều khán giả khi xuất hiện trong danh mục của Netflix ở hàng chục quốc gia và được bổ sung vào bộ sưu tập Studio Ghibli trên HBO Max tại Mỹ khi nền tảng này ra mắt. Hai thập kỷ sau, câu chuyện về Chihiro vẫn tiếp tục thu hút khán giả mới, bao gồm cả những định dạng mới: phiên bản sân khấu của “Spirited Away” do John Caird (tác giả của “Les Misérables”) đạo diễn và được sản xuất bởi công ty giải trí Nhật Bản Toho, đơn vị đã phát hành phim tại Nhật Bản ra mắt vào năm 2022.
Ý nghĩa của kỷ lục phòng vé và giải thưởng của "Spirited Away"
“Spirited Away” đã thu về 234 triệu USD, vượt qua “Titanic” để trở thành bộ phim có doanh thu cao nhất lịch sử Nhật Bản. Thành công vang dội này đã góp phần khẳng định hoạt hình là “một thể loại phim quan trọng và có chỗ đứng riêng tại Nhật Bản”, theo Tiến sĩ Shiro Yoshioka, giảng viên Nghiên cứu Nhật Bản tại Đại học Newcastle và tác giả của chương sách “Trái tim của tính Nhật Bản: Lịch sử và Hoài niệm trong ‘Spirited Away’ của Hayao Miyazaki” trong Japanese Visual Culture. Ông cho rằng sự thành công của “Spirited Away” đã tạo hiệu ứng tích cực cho một bộ phim khác của Studio Ghibli ra mắt trước đó. “Princess Mononoke đã là một cột mốc quan trọng, giúp hoạt hình trở nên nổi bật tại Nhật Bản,” ông nói về bộ phim năm 1997, từng đứng đầu phòng vé trước khi bị “Titanic” vượt qua. “Trước đó, hoạt hình chỉ là một thể loại nhỏ, không được chú ý nhiều,” Yoshioka chia sẻ.
Tiến sĩ Rayna Denison, tác giả chương “Thị trường toàn cầu cho Anime: ‘Spirited Away’ của Miyazaki Hayao” trong cuốn Japanese Cinema: Texts and Contexts và giảng viên cao cấp tại Đại học East Anglia, cho biết dù phim của Studio Ghibli đã dần tạo được dấu ấn tại phòng vé Nhật Bản từ sau “Kiki’s Delivery Service” (1989), “Spirited Away” mới thực sự vươn tầm bom tấn, vượt qua những kỷ lục trước đó của các bộ phim đình đám như “E.T.” và “Jurassic Park”. “Đây là một bước ngoặt lớn trên thị trường nội địa, chứng minh rằng phim Nhật cũng có thể đạt tầm cỡ bom tấn như những bộ phim lớn của Hollywood,” Denison nhận xét.
Sau thành công thương mại vang dội, bộ phim nhanh chóng gặt hái nhiều giải thưởng quốc tế. Tại Liên hoan phim quốc tế Berlin năm 2002, “Spirited Away” đã trở thành phim hoạt hình đầu tiên trong lịch sử giành giải Gấu Vàng, giải thưởng cao nhất của liên hoan. Đến năm 2003, bộ phim tiếp tục nhận giải Phim Hoạt hình Xuất sắc nhất tại Giải Oscar lần thứ 75, trở thành tác phẩm không nói tiếng Anh đầu tiên và duy nhất đến nay giành chiến thắng trong hạng mục này.
“Việc một bộ phim hoạt hình Nhật Bản, không thuộc phương Tây, giành được giải thưởng lớn từ các tổ chức uy tín của phương Tây là một cú hích lớn cho ngành hoạt hình Nhật Bản,” Tiến sĩ Susan Napier, tác giả cuốn Miyazakiworld: A Life in Art và giáo sư tại Đại học Tufts, cho biết. Đặc biệt, việc “Spirited Away” giành giải Oscar chỉ trong năm thứ hai kể từ khi hạng mục Phim Hoạt hình Xuất sắc nhất được thành lập càng làm tăng thêm ý nghĩa. (Shrek là bộ phim đầu tiên giành giải này.) Napier nhận xét: “Từ lâu, hoạt hình tại phương Tây, đặc biệt là ở Mỹ, thường bị coi là thứ giải trí trẻ con, không nghiêm túc và thiếu tính nghệ thuật. Nhưng khi ‘Spirited Away’ giành được giải Oscar, mọi người bắt đầu nhận ra rằng hoạt hình không chỉ là giải trí đơn thuần, mà còn là một hình thức nghệ thuật thực sự.”
Theo Yoshioka, giải Oscar có tác động rất lớn đối với Miyazaki, Studio Ghibli và toàn bộ ngành hoạt hình Nhật Bản. “Giải thưởng này đã đưa hoạt hình Nhật Bản ra toàn cầu, thay vì chỉ là một thể loại dành riêng cho người hâm mộ otaku,” ông giải thích, đề cập đến việc hoạt hình không còn bị gói gọn trong nhóm khán giả đam mê văn hóa Nhật Bản, mà đã trở thành một thể loại điện ảnh phổ biến và được công nhận rộng rãi trên thế giới.
Quan hệ đối tác giữa Disney và Studio Ghibli cùng lịch sử phức tạp phía sau
Một yếu tố quan trọng giúp “Spirited Away” đạt được sự nổi tiếng toàn cầu là mối quan hệ đối tác giữa Tokuma Shoten, công ty mẹ của Studio Ghibli vào thời điểm đó, và Disney. Thỏa thuận được ký kết vào năm 1996, trao cho Disney quyền phát hành video tại gia của một số phim Ghibli và quyền phát hành “Princess Mononoke” ở ngoài Nhật Bản. Sau đó, Disney cũng giành được quyền phát hành video và rạp chiếu cho “Spirited Away” tại Bắc Mỹ.
Tuy nhiên, mối quan hệ hợp tác này không phải lúc nào cũng suôn sẻ. Miyazaki tỏ ra thận trọng với việc phát hành phim ra nước ngoài sau khi bộ phim “Nausicaä of the Valley of the Wind” (1984) bị chỉnh sửa nặng nề khi phát hành tại Mỹ. Nhà phân phối Manson International đã cắt bỏ 22 phút của bản gốc và quảng bá bộ phim với tựa đề “Warriors of the Wind,” cùng những tấm áp phích nổi bật với các nhân vật nam thậm chí không xuất hiện trong phim.
“Các nhà phân phối đã chỉnh sửa phim theo cách biến nó thành một câu chuyện phiêu lưu trẻ con, không còn sắc thái gì nữa,” Yoshioka nhận xét, lưu ý rằng “Nausicaä” với cốt truyện phức tạp về thế giới hậu tận thế đã bị đơn giản hóa. “Lý do chỉnh sửa là do họ cho rằng khán giả Mỹ sẽ không hiểu được câu chuyện, vì ở Mỹ và nhiều nước phương Tây, hoạt hình thường bị coi là dành cho trẻ em.”
Vụ chỉnh sửa quá tay này là lý do tại sao khi chuẩn bị phát hành “Princess Mononoke” tại Mỹ, nhà sản xuất của Studio Ghibli, Toshio Suzuki, đã gửi cho Harvey Weinstein — người đứng đầu Miramax, công ty chịu trách nhiệm phân phối bộ phim tại Mỹ — một thanh kiếm samurai kèm lời nhắn “không cắt.” Bộ phim ra rạp tại Mỹ vào năm 1999 với bản không chỉnh sửa, nhưng không đạt doanh thu như mong đợi, chỉ thu về 2,3 triệu USD trong lần phát hành đầu tiên. Napier cho rằng khó có thể xác định chính xác lý do vì sao phim không thành công tại Mỹ. “Có lẽ vào thời điểm đó khán giả vẫn chưa sẵn sàng. Phim có phần tối tăm, kết thúc mơ hồ,” bà nói. “Cốt truyện cũng không đi theo kiểu thiện ác rõ ràng, mà khán giả Mỹ thường mong đợi.”
Đến khi “Spirited Away” được phát hành giới hạn tại Mỹ vào năm 2002, Disney đã quen thuộc hơn với thương hiệu Miyazaki. Một điểm khác biệt quan trọng là John Lasseter của Pixar, một người hâm mộ lâu năm của Miyazaki, đã chịu trách nhiệm phân phối và thực hiện phiên bản tiếng Anh cho bộ phim. “Sự hỗ trợ từ những người có uy tín trong ngành hoạt hình Mỹ, như Lasseter, đóng vai trò quan trọng trong việc nâng tầm tên tuổi của Miyazaki và Studio Ghibli,” Denison chia sẻ. Lasseter và Disney đã nâng cao sự chú ý đối với “Spirited Away” bằng cách đẩy mạnh chiến dịch quảng bá để phim được xem xét tại Giải Oscar, bao gồm cả việc đăng quảng cáo toàn trang trên tạp chí Variety. “Họ đã rất cẩn trọng trong việc đẩy bộ phim ra trước công chúng, khiến mọi người luôn nhớ đến nó,” bà nói. “Và điều đó, không nghi ngờ gì, là một trong những lý do bộ phim thành công và giành giải Phim Hoạt hình Xuất sắc nhất.”
Mặc dù thu về 10 triệu USD, “Spirited Away” không đạt được thành công lớn tại các rạp chiếu phim ở Mỹ. Tuy nhiên, Yoshioka cho rằng, so với “Princess Mononoke”, đây là bộ phim đầu tiên của Studio Ghibli tiếp cận được đối tượng khán giả Mỹ rộng lớn hơn. Bộ phim cũng thu hút lượng khán giả đáng kể ở ngoài Mỹ, chẳng hạn như thu về khoảng 6 triệu USD tại Pháp và hơn 11 triệu USD ở Hàn Quốc.
Ngành hoạt hình đã thay đổi thế nào sau Spirited Away
“Spirited Away” không chỉ là bộ phim hoạt hình không nói tiếng Anh duy nhất từng giành giải Oscar cho Phim Hoạt hình Xuất sắc nhất, mà còn là bộ phim hoạt hình vẽ tay duy nhất nhận được vinh dự này. Gần như tất cả các tác phẩm chiến thắng khác đều là phim hoạt hình sử dụng máy tính. “’Spirited Away’ ra đời vào thời điểm có sự thay đổi lớn trong ngành hoạt hình Nhật Bản, khi ngày càng có nhiều người sử dụng máy tính thay vì phương pháp hoạt hình vẽ tay hai chiều truyền thống,” Tiến sĩ Rayna Denison cho biết, ám chỉ kỹ thuật trong đó mỗi khung hình được vẽ bằng tay. Mặc dù bộ phim có sử dụng hoạt hình máy tính, nhưng rất hạn chế.
“Khi xem, người ta cảm nhận được sự tinh tế, được làm rất khéo léo. Nó vẫn mang phong cách 2D truyền thống,” Tiến sĩ Mari Nakamura, giảng viên về Nghiên cứu Nhật Bản hiện đại và Quan hệ quốc tế tại Đại học Leiden, chia sẻ. “Đây là một đặc điểm đặc trưng của hoạt hình Nhật Bản — sự cân bằng giữa hoạt hình 2D và 3D.” Dù nhiều xưởng phim đã từ bỏ hoạt hình hai chiều qua nhiều thập kỷ, phong cách này vẫn là cốt lõi trong phong cách của Studio Ghibli. Trong một cuộc phỏng vấn với Entertainment Weekly vào tháng 5 năm ngoái, nhà sản xuất Suzuki của Studio Ghibli đã nói về quá trình vẽ tay cho bộ phim sắp tới của Miyazaki, “How Do You Live?”. “Chúng tôi có 60 họa sĩ hoạt hình, nhưng chỉ có thể tạo ra một phút hoạt hình mỗi tháng,” ông cho biết. “Điều đó có nghĩa là trong 12 tháng, bạn chỉ có được 12 phút phim.” Đây là một quy trình đòi hỏi sự tỉ mỉ, nhưng nó đã hình thành nên phong cách hoạt hình độc đáo của các bộ phim Miyazaki.
Không chỉ mang lại ảnh hưởng lớn về thẩm mỹ, “Spirited Away” còn có tác động tâm lý sâu sắc. “Việc cho trẻ em đối diện với một thế giới tối tăm, đáng sợ và phải tự mình đối mặt với những điều đó,” Napier nhận xét, “Một số anime đã khai thác chủ đề này trước ‘Spirited Away’, nhưng sau đó, nó trở thành một mô-típ quan trọng hơn trong hoạt hình Nhật Bản.”
Bà so sánh giữa “Spirited Away” và bộ phim “Your Name” (2016) của đạo diễn Makoto Shinkai, bộ phim có doanh thu cao thứ năm trong lịch sử Nhật Bản, kể về hai học sinh trung học hoán đổi thân xác một cách kỳ lạ. “Cả hai câu chuyện, dù rất khác nhau, đều nói về những người trẻ đối diện với những thế giới kỳ lạ và bất ổn,” Napier nhận xét. Tương tự như Chihiro, người bị mất tên và trở thành “Sen” khi làm việc trong nhà tắm, hai nhân vật Taki và Mitsuha trong “Your Name” cũng đánh mất danh tính khi hoán đổi cơ thể. Napier cho rằng những chủ đề này liên quan đến cảm giác mất phương hướng của giới trẻ trong thế kỷ 21, khi họ cảm thấy cô đơn và phải tự đối mặt với thế giới nhiều hơn. “Tôi nghĩ một trong những lý do khiến các bộ phim này được yêu thích là vì chúng nhận ra rằng thế giới có thể đáng sợ, và chúng ta không phải lúc nào cũng biết trước điều gì sẽ xảy đến với mình,” Napier nói thêm.
Ngoài Nhật Bản, Miyazaki đã truyền cảm hứng cho nhiều nhà làm phim, từ Wes Anderson đến Guillermo del Toro. Đối với del Toro, Napier cho rằng có nhiều điểm tương đồng rõ rệt giữa “Spirited Away” và bộ phim giả tưởng live-action “Pan’s Labyrinth” (2006) của ông. Nhân vật chính của bộ phim, Ofelia, 10 tuổi, cũng bị đưa đến một vùng nông thôn như Chihiro. Napier mô tả một cảnh trong phần mở đầu của “Pan’s Labyrinth”, khi Ofelia bước ra khỏi xe và tiến vào khu rừng, như một lời tri ân trực tiếp đến “Spirited Away”. “Cô ấy nhìn thấy một bức tượng đá, rất giống với cảnh đầu trong ‘Spirited Away’ khi Chihiro đối diện với một bức tượng đá,” Napier giải thích.
<link youtube>
Mặc dù không trực tiếp liên quan đến “Spirited Away”, John Lasseter của Pixar — đạo diễn các phim như Toy Story, Cars và A Bug’s Life, người đã rời công ty vào năm 2018 sau các cáo buộc quấy rối tình dục — từ lâu đã bày tỏ sự ngưỡng mộ đối với các tác phẩm của Miyazaki. Trong Toy Story 3, nhân vật Totoro thậm chí xuất hiện như một chú thú nhồi bông cameo. Napier cũng chỉ ra một bộ phim Pixar sau này mà bà cho rằng “rõ ràng bị ảnh hưởng từ Spirited Away”: bộ phim Inside Out năm 2015. “Câu chuyện kể về một cô bé, tương tự như Spirited Away, rời khỏi ngôi nhà cũ để chuyển đến nơi ở mới,” Napier nhận xét. “Cô bé phải đối mặt với hàng loạt thử thách và cảm xúc.” Napier còn cho biết đây là một ví dụ khác về một nữ nhân vật chính dẫn dắt câu chuyện — điều chỉ trở nên phổ biến hơn đôi chút trong thập kỷ qua, sau khi Pixar từng tập trung nhiều vào các nhân vật nam chính.
Spirited Away được tôn vinh như một tác phẩm kinh điển hoạt hình sau 20 năm
Theo Tiến sĩ Rayna Denison, “Đây là một bộ phim được thực hiện bởi một bậc thầy hoạt hình ở đỉnh cao của sự nghiệp, và chất lượng hoạt hình của nó thực sự khiến nó khác biệt với mọi thứ xung quanh. Không ai vào thời điểm đó làm những bộ phim có vẻ đẹp hay sáng tạo như thế này.”
Với Yoshioka, một trong những lý do khiến Spirited Away vẫn được yêu mến hai thập kỷ sau khi ra mắt chính là bản chất mơ hồ của nó. “Khi xem lần đầu, không hoàn toàn rõ ràng bộ phim thực sự nói về điều gì,” ông chia sẻ, nhấn mạnh rằng các bộ phim trước đây của Miyazaki thường có chủ đề rõ ràng hơn. Spirited Away có thể được hiểu theo nhiều cách khác nhau tùy thuộc vào người xem. “Chính yếu tố linh hoạt và bí ẩn này là chìa khóa để bộ phim được yêu thích như một tác phẩm kinh điển,” ông nói. Theo cách đó, ngay cả sau 20 năm, Spirited Away vẫn là một bộ phim có thể xem đi xem lại, suy ngẫm một cách lặng lẽ hoặc thảo luận cùng người khác, với những hình ảnh tỉ mỉ và tinh tế tiếp tục mê hoặc khán giả qua mỗi lần xem.
Responses